สุขภาพลำไส้และการนอน ส่งผลต่อสุขภาพเพศชายจริงหรือ?

บทนำ

เทสโทสเตอโรน (Testosterone) มักถูกกล่าวถึงในฐานะฮอร์โมนเพศชาย แต่บทบาทของมันนั้นกว้างขวางและซับซ้อนกว่านั้นมาก มันไม่ใช่เพียงตัวกำหนดลักษณะทางเพศ แต่เป็นฮอร์โมนเชิงระบบที่จำเป็นอย่างยิ่งต่อสุขภาพโดยรวมและความเป็นอยู่ที่ดีของผู้ชาย หน้าที่ของเทสโทสเตอโรนครอบคลุมตั้งแต่การพัฒนากล้ามเนื้อและความแข็งแรงของกระดูก การควบคุมอารมณ์ การทำงานของสมอง ระดับพลังงาน ไปจนถึงการผลิตเซลล์เม็ดเลือดแดง การรักษาระดับเทสโทสเตอโรนให้สมดุลจึงเป็นรากฐานสำคัญของความมีชีวิตชีวาของผู้ชาย   

อย่างไรก็ตาม ความเข้าใจโดยทั่วไปมักหยุดอยู่แค่ผิวเผิน บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อเจาะลึกไปไกลกว่าความรู้พื้นฐาน โดยจะสำรวจความสัมพันธ์ 3 ประการที่สำคัญอย่างยิ่งยวด แต่กลับไม่ค่อยเป็นที่รู้จัก ซึ่งเป็นหัวใจของการจัดการเทสโทสเตอโรนในยุคปัจจุบัน เราจะเรียกสิ่งนี้ว่า “สามแกนหลักของเทสโทสเตอโรน” (The Testosterone Triad) ซึ่งประกอบด้วย:

1. แกนลำไส้-ฮอร์โมน (The Gut-Hormone Axis): ความเชื่อมโยงระหว่างแบคทีเรียในลำไส้ ความสมดุลของฮอร์โมน และภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ
2. วงจรการนอนหลับ-ฮอร์โมน (The Sleep-Hormone Cycle): ความสัมพันธ์ของคุณภาพการนอนหลับและการผลิตเทสโทสเตอโรน
3. ความขัดแย้งของ TRT-ภาวะเจริญพันธุ์ (The TRT-Fertility Paradox): ความจริงที่สำคัญและมักถูกมองข้าม เกี่ยวกับการบำบัดด้วยฮอร์โมนเทสโทสเตอโรนทดแทน (TRT) และภาวะเจริญพันธุ์ของผู้ชาย

ส่วนที่ 1: แกนลำไส้-เทสโทสเตอโรน

ในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา วงการวิทยาศาสตร์ได้หันมาให้ความสนใจกับ “อวัยวะที่ถูกลืม” นั่นคือจุลินทรีย์ในลำไส้ (Gut Microbiome) ซึ่งประกอบด้วยจุลินทรีย์นับล้านล้านตัวที่อาศัยอยู่ในระบบทางเดินอาหารของเรา หลักฐานใหม่ ๆ ชี้ให้เห็นว่าจุลินทรีย์ที่ซับซ้อนนี้ไม่ได้เป็นเพียงผู้ย่อยอาหาร แต่ยังมีบทบาทสำคัญต่อสุขภาพทางเพศของผู้ชาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ (Erectile Dysfunction หรือ ED) ซึ่งอาจมีเทสโทสเตอโรนเป็นตัวกลาง

1.1 จุลินทรีย์ในลำไส้ในฐานะอวัยวะต่อมไร้ท่อ

แนวคิดพื้นฐานที่ต้องทำความเข้าใจคือ จุลินทรีย์ในลำไส้ไม่ได้เป็นเพียงผู้ย่อยอาหาร แต่เป็นผู้มีส่วนร่วมอย่างแข็งขันในระบบต่อมไร้ท่อของร่างกาย กลไกสำคัญอย่างหนึ่งคือความสามารถของแบคทีเรียในลำไส้ในการผลิตเอนไซม์ เช่น เบต้า-กลูคูโรนิเดส (β-glucuronidase) เอนไซม์นี้ทำหน้าที่ปลดปล่อยฮอร์โมน (deconjugate) ที่ถูกส่งมายังลำไส้เพื่อกำจัดทิ้ง ทำให้ฮอร์โมนเหล่านั้นสามารถถูกดูดซึมกลับเข้าสู่กระแสเลือดได้อีกครั้ง กระบวนการนี้ส่งผลโดยตรงต่อระดับฮอร์โมนเพศในร่างกาย เช่น เทสโทสเตอโรนและเอสโตรเจน    

เมื่อสมดุลของจุลินทรีย์ในลำไส้เสียไป หรือที่เรียกว่า “ภาวะเสียสมดุลของจุลินทรีย์” (Dysbiosis) กระบวนการควบคุมฮอร์โมนนี้อาจถูกรบกวน นำไปสู่ความไม่สมดุลของฮอร์โมนซึ่งอาจเป็นปัจจัยหนึ่งที่ทำให้เกิดภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ ความสัมพันธ์นี้ยังเป็นแบบสองทิศทาง (bidirectional) กล่าวคือ ไม่เพียงแต่จุลินทรีย์จะส่งผลต่อระดับฮอร์โมนเท่านั้น แต่ระดับฮอร์โมนในร่างกายก็สามารถส่งผลย้อนกลับไปกำหนดองค์ประกอบของจุลินทรีย์ในลำไส้ได้เช่นกัน    

1.2 หลักฐานที่สนับสนุนความสัมพันธ์

งานวิจัยชิ้นหนึ่งได้ให้หลักฐานที่ชัดเจนซึ่งเชื่อมโยงสุขภาพลำไส้เข้ากับภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ การศึกษานี้พบว่ากลุ่มผู้ชายที่มีภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศจากปัจจัยทางจิตใจ (Psychogenic ED) มีความหลากหลายของจุลินทรีย์ในลำไส้ต่ำกว่ากลุ่มผู้ชายที่มีสุขภาพดีอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ   

• ความแตกต่างของสายพันธุ์แบคทีเรีย: เมื่อวิเคราะห์ลึกลงไป พบว่ามีแบคทีเรียบางสายพันธุ์ที่มีปริมาณแตกต่างกันอย่างชัดเจนระหว่างสองกลุ่ม
  • เพิ่มขึ้นในกลุ่ม ED: Streptococcus และ Subdoligranulum    
  • ลดลงในกลุ่ม ED: Prevotella sp.9, Blautia, Lachnospiraceae NK4A136 group และ Roseburia    

บทสรุปของการศึกษานี้ชี้ว่า ภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศมีความสัมพันธ์กับความหลากหลายของจุลินทรีย์ในลำไส้ และการปรับสมดุลจุลินทรีย์ด้วยโปรไบโอติกส์ (Probiotics) อาจเป็นทางเลือกใหม่ที่มีแนวโน้มดีสำหรับการป้องกันและรักษา ED ในอนาคต    

1.3 มุมมองที่ขัดแย้ง: งานวิจัยนำร่องที่ไม่พบความเชื่อมโยง

งานวิจัยนำร่อง (pilot study) อีกชิ้นหนึ่งที่ตีพิมพ์ในวารสาร Andrology ได้ผลลัพธ์ที่ตรงกันข้าม โดยสรุปอย่างชัดเจนว่า “ผลการศึกษานี้ไม่สนับสนุนความสัมพันธ์ที่มีนัยสำคัญระหว่างจุลินทรีย์ในลำไส้และภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ”    

การศึกษานี้ไม่พบความแตกต่างอย่างมีนัยสำคัญในตัวชี้วัดต่าง ๆ ของจุลินทรีย์ในลำไส้ ไม่ว่าจะเป็นความหลากหลายทางพันธุกรรม (KEGG richness and diversity) หรือความหลากหลายของสายพันธุ์ (species richness and diversity) อย่างไรก็ตาม สิ่งสำคัญอย่างยิ่งที่ต้องพิจารณาคือข้อจำกัดของการศึกษานี้เอง ซึ่งผู้เขียนได้ยอมรับอย่างเปิดเผยว่าข้อจำกัดหลักคือ “ขนาดตัวอย่างที่เล็ก” (28 คนในกลุ่ม ED และ 32 คนในกลุ่มควบคุม) เนื่องมาจากปัญหาในการรับสมัครผู้เข้าร่วมวิจัย และผู้เขียนเองก็ชี้ว่าการศึกษาในประชากรที่ใหญ่ขึ้นอาจเผยให้เห็นความสัมพันธ์ดังกล่าวได้    

นอกจากนี้ ยังมีความแตกต่างที่สำคัญอื่นๆ ระหว่างกลุ่มตัวอย่างที่อาจเป็นปัจจัยกวน (confounders) ได้แก่:

• ดัชนีมวลกาย (BMI): กลุ่ม ED มีค่า BMI สูงกว่าอย่างมีนัยสำคัญ ($27.30$ เทียบกับ $24.37$)    
• ความดันโลหิตสูง: กลุ่ม ED มีประวัติการวินิจฉัยว่าเป็นโรคความดันโลหิตสูงมากกว่า    
• สุขภาพจิต: กลุ่ม ED มีคะแนนภาวะซึมเศร้า (PHQ-9) และภาวะวิตกกังวล (GAD-7) สูงกว่ากลุ่มควบคุมอย่างมีนัยสำคัญ    

ปัจจัยเหล่านี้ล้วนเป็นปัจจัยเสี่ยงอิสระสำหรับทั้งภาวะ ED และภาวะเสียสมดุลของจุลินทรีย์ในลำไส้ ทำให้การแยกผลกระทบที่แท้จริงของจุลินทรีย์เพียงอย่างเดียวเป็นไปได้ยาก

1.4 การวิเคราะห์และสังเคราะห์หลักฐานที่ขัดแย้งกัน

ความขัดแย้งระหว่างงานวิจัยทั้งสองชิ้นนี้ไม่ได้หมายความว่าวิทยาศาสตร์ล้มเหลว แต่สะท้อนให้เห็นถึงกระบวนการทำงานของมัน ความแตกต่างของผลลัพธ์น่าจะเกิดจากความแตกต่างในระเบียบวิธีวิจัยและลักษณะของประชากรกลุ่มตัวอย่าง ซึ่งเป็นเหมือนแผนที่นำทางสำหรับการวิจัยในอนาคต

การพิจารณาอย่างละเอียดเผยให้เห็นว่า:

1. ระเบียบวิธีวิจัยที่แตกต่างกัน: งานวิจัยที่พบความเชื่อมโยงใช้เทคนิคการหาลำดับเบสของยีน 16S rRNA ซึ่งเป็นวิธีมาตรฐานในการจำแนกชนิดของแบคทีเรีย ในขณะที่งานวิจัยที่ไม่พบความเชื่อมโยงใช้เทคนิค Metatranscriptome sequencing ซึ่งผู้เขียนระบุว่าเป็นวิธีที่ละเอียดกว่า เพราะไม่เพียงแต่จำแนกชนิดของจุลินทรีย์ แต่ยังวิเคราะห์การทำงานของยีน (KEGG Orthologs) ได้อีกด้วย  
2. ประชากรกลุ่มตัวอย่างที่ไม่เหมือนกัน: งานวิจัยชิ้นแรก มุ่งเน้นไปที่กลุ่มผู้ป่วย  Psychogenic ED หรือ ED ที่มีสาเหตุจากปัจจัยทางจิตใจเป็นหลัก ในขณะที่งานวิจัยชิ้นที่สอง เป็นกลุ่มผู้ป่วย ED ทั่วไปซึ่งมีโรคประจำตัวทางกายและจิตใจร่วมด้วยอย่างมีนัยสำคัญ (BMI สูง ความดันโลหิตสูง วิตกกังวล ซึมเศร้า) โรคประจำตัวเหล่านี้เป็นปัจจัยกวนที่ทรงพลัง ทำให้ยากที่จะสรุปได้ว่าความแตกต่าง (หรือการไม่พบความแตกต่าง) นั้นมาจากจุลินทรีย์ในลำไส้เพียงอย่างเดียว   
3. กำลังทางสถิติ (Statistical Power): งานวิจัยที่ไม่พบความสัมพันธ์ ยอมรับด้วยตนเองว่ามีขนาดตัวอย่างเล็ก ซึ่งในทางสถิติแล้ว ขนาดตัวอย่างที่เล็กจะลด “กำลัง” ของการศึกษาในการตรวจจับความสัมพันธ์ที่มีอยู่จริง เพิ่มความเสี่ยงที่จะได้ผลลบที่ผิดพลาด (false negative)   

เมื่อนำหลักฐานทั้งหมดมาพิจารณาร่วมกัน จึงยังเร็วเกินไปที่จะปัดตกความเชื่อมโยงระหว่างจุลินทรีย์ในลำไส้และ ED หลักฐานโดยรวมชี้ให้เห็นถึง ความสัมพันธ์ที่เป็นไปได้แต่ยังไม่ได้รับการพิสูจน์อย่างแน่ชัด ซึ่งน่าจะมีความซับซ้อนและได้รับอิทธิพลจากปัจจัยด้านสุขภาพอื่นๆ ดังนั้น บทสรุปที่สมเหตุสมผลที่สุดในขณะนี้คือ จำเป็นต้องมีการศึกษาขนาดใหญ่ในหลายสถาบัน ที่มีการควบคุมปัจจัยกวนต่างๆ เช่น BMI สุขภาพจิต และโรคประจำตัวอื่นๆ อย่างรัดกุม เพื่อให้ได้คำตอบที่ชัดเจนยิ่งขึ้น

ส่วนที่ 2: กลางวันและกลางคืน: ความสัมพันธ์ที่สำคัญยิ่งระหว่างการนอนหลับและเทสโทสเตอโรน

การนอนหลับคือรากฐานที่มั่นคงและได้รับการยอมรับมานานแล้วในเรื่องของสุขภาพฮอร์โมน ความสัมพันธ์ระหว่างการนอนหลับและเทสโทสเตอโรนนั้นเป็นพื้นฐานสำคัญและเป็นวงจรตอบกลับแบบสองทิศทาง ซึ่งการละเลยในด้านหนึ่งจะส่งผลกระทบเชิงลบต่ออีกด้านหนึ่งอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

2.1 จังหวะตามธรรมชาติ: การนอนหลับขับเคลื่อนการผลิตเทสโทสเตอโรนอย่างไร

ระดับเทสโทสเตอโรนในร่างกายผู้ชายไม่ได้คงที่ตลอด 24 ชั่วโมง แต่มีการเปลี่ยนแปลงตามจังหวะเซอร์คาเดียน (Circadian Rhythm) หรือนาฬิกาชีวภาพของร่างกาย โดยระดับฮอร์โมนจะเริ่มสูงขึ้นในช่วงที่เรานอนหลับ ขึ้นสู่จุดสูงสุดในช่วงเช้าตรู่ (ประมาณ 8.00 น.) และจะค่อยๆ ลดลงตลอดทั้งวันจนถึงระดับต่ำสุดในช่วงเย็น    

สิ่งสำคัญที่ต้องเน้นย้ำคือ การเพิ่มขึ้นของเทสโทสเตอโรนนี้ ขึ้นอยู่กับการนอนหลับโดยตรง ไม่ใช่ขึ้นอยู่กับช่วงเวลาของวันเพียงอย่างเดียว การศึกษาระบุว่าร่างกายต้องการการนอนหลับที่มีคุณภาพอย่างน้อย 3 ชั่วโมง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงที่เข้าสู่ระยะหลับฝัน (REM sleep) ครั้งแรก เพื่อกระตุ้นให้ระดับฮอร์โมนเริ่มสูงขึ้น    

กลไกเบื้องหลังกระบวนการนี้เกี่ยวข้องกับแกนการทำงานของสมองและอัณฑะ การนอนหลับจะกระตุ้นให้ต่อมใต้สมอง (Pituitary Gland) หลั่งฮอร์โมนลูทิไนซิง (Luteinizing Hormone หรือ LH) ออกมาเป็นจังหวะ ซึ่ง LH นี้เองที่เป็นสัญญาณสั่งการให้เซลล์ในอัณฑะ (Leydig cells) ทำการผลิตเทสโทสเตอโรน    

2.2 ผลกระทบจากการนอนไม่พอ

ผลกระทบของการนอนไม่พอต่อเทสโทสเตอโรนนั้นไม่ใช่เรื่องเล็กและสามารถวัดผลได้จริง งานวิจัยที่โดดเด่นจากมหาวิทยาลัยชิคาโกได้แสดงให้เห็นผลลัพธ์ที่น่าตกใจ: ในกลุ่มชายหนุ่มสุขภาพดี การจำกัดการนอนหลับเหลือเพียงคืนละไม่ถึง 5 ชั่วโมง เป็นเวลาแค่หนึ่งสัปดาห์ ส่งผลให้ระดับเทสโทสเตอโรนในช่วงกลางวันลดลงถึง 10-15%    

เพื่อให้เห็นภาพชัดเจนขึ้น การลดลงในระดับนี้เทียบเท่ากับการที่ร่างกายแก่ลง 10-15 ปี นอกจากนี้ ยังมีกลไกซ้ำเติมอีกทางหนึ่ง คือการอดนอนจะทำให้ร่างกายหลั่งฮอร์โมนคอร์ติซอล (Cortisol) หรือฮอร์โมนความเครียดเพิ่มขึ้น ซึ่งเป็นที่ทราบกันดีว่าคอร์ติซอลมีฤทธิ์กดการผลิตเทสโทสเตอโรน เท่ากับว่าการนอนไม่พอเป็นการโจมตีระดับเทสโทสเตอโรนจากสองทิศทางพร้อมกัน    

2.3 ภาวะหยุดหายใจขณะหลับ (OSA)

ภาวะหยุดหายใจขณะหลับจากการอุดกั้น (Obstructive Sleep Apnea หรือ OSA) เป็นภาวะที่พบได้บ่อยและมีความสัมพันธ์อย่างมากกับระดับเทสโทสเตอโรนต่ำ ผู้ชายที่เป็น OSA มักจะมีระดับเทสโทสเตอโรนต่ำกว่าปกติ แต่คำถามสำคัญคือ OSA เป็นสาเหตุโดยตรงหรือไม่?   

เมื่อพิจารณาหลักฐานอย่างละเอียด จะพบความจริงที่ซับซ้อนกว่านั้น ความสัมพันธ์นี้อาจไม่ใช่ความสัมพันธ์เชิงสาเหตุและผลโดยตรง แต่มีแนวโน้มสูงที่จะถูกไกล่เกลี่ยโดย “โรคอ้วน” ซึ่งเป็นภาวะที่พบร่วมกันบ่อยมากในผู้ป่วย OSA

เราสามารถทำความเข้าใจความสัมพันธ์นี้ได้ผ่านมุมมองของ “สามเหลี่ยม” ที่เชื่อมโยงกัน:

1. โรคอ้วนทำให้เกิด OSA: ไขมันที่สะสมบริเวณลำคอและทางเดินหายใจส่วนบนสามารถทำให้ทางเดินหายใจตีบแคบและยุบตัวได้ง่ายขณะนอนหลับ นำไปสู่ภาวะหยุดหายใจขณะหลับ
2. โรคอ้วนทำให้เทสโทสเตอโรนต่ำ: เซลล์ไขมัน โดยเฉพาะไขมันในช่องท้อง มีเอนไซม์ที่เรียกว่าอะโรมาเทส (Aromatase) ซึ่งทำหน้าที่เปลี่ยนเทสโทสเตอโรนให้กลายเป็นฮอร์โมนเอสโตรเจน ยิ่งมีเซลล์ไขมันมากเท่าไหร่ กระบวนการเปลี่ยนนี้ก็ยิ่งเกิดขึ้นมากเท่านั้น ส่งผลให้ระดับเทสโทสเตอโรนในเลือดลดลง
3. ความเชื่อมโยงที่แท้จริง: งานวิจัยชิ้นสำคัญชี้ให้เห็นว่า เมื่อทำการปรับแก้ข้อมูลทางสถิติโดยคำนึงถึงปัจจัยด้านอายุและดัชนีมวลกาย (BMI) แล้ว ความสัมพันธ์โดยตรงระหว่างความรุนแรงของ OSA กับระดับเทสโทสเตอโรนนั้น “หายไปหรือลดลงอย่างเห็นได้ชัด” สิ่งนี้บ่งชี้อย่างชัดเจนว่า “โรคอ้วน” คือตัวขับเคลื่อนหลักของปัญหานี้   

ดังนั้น OSA อาจเป็นเพียง อาการ ของปัญหาพื้นฐานเดียวกันคือโรคอ้วน ที่เป็นสาเหตุของระดับเทสโทสเตอโรนต่ำด้วย มากกว่าที่จะเป็นสาเหตุโดยตรงเสียเอง การทำความเข้าใจนี้มีความสำคัญอย่างยิ่งในทางคลินิก เพราะแม้ว่าการรักษา OSA ด้วยเครื่อง CPAP จะช่วยเรื่องการนอนและอาจเพิ่มระดับเทสโทสเตอโรนได้บ้างเล็กน้อย แต่การรักษาที่ได้ผลที่สุดในการฟื้นฟูระดับเทสโทสเตอโรนในชายอ้วนที่เป็น OSA คือ “การลดน้ำหนัก” ซึ่งเป็นการแก้ไขที่ต้นตอของทั้งสองภาวะ   

2.4 เทสโทสเตอโรนต่ำรบกวนการนอนหลับได้อย่างไร

ไม่ได้มีเพียงการนอนไม่ดีทำให้เทสโทสเตอโรนต่ำ แต่มันเป็นวงจรที่ย้อนกลับมาทำร้ายตัวเองได้ เพราะระดับเทสโทสเตอโรนที่ต่ำก็สามารถทำให้คุณภาพการนอนหลับแย่ลงได้เช่นกัน    

ผู้ชายที่มีระดับเทสโทสเตอโรนต่ำมักมีปัญหานอนไม่หลับ ตื่นบ่อยกลางดึก หรือรู้สึกว่านอนไม่เต็มอิ่มแม้จะนอนเป็นเวลานานแล้วก็ตาม สิ่งนี้สร้างวงจรอุบาทว์ (vicious cycle) ที่เลวร้ายขึ้นเรื่อย ๆ:   

• เริ่มต้นจากการมีพฤติกรรมการนอนที่ไม่ดี
• นำไปสู่ระดับเทสโทสเตอโรนที่ลดลง
• ระดับเทสโทสเตอโรนที่ต่ำนี้กลับไปรบกวนการนอนหลับให้แย่ลงไปอีก
• การนอนหลับที่แย่ลงยิ่งทำให้การอดนอนรุนแรงขึ้น
• ส่งผลให้ระดับเทสโทสเตอโรนลดต่ำลงไปอีก

วงจรนี้สามารถนำไปสู่อาการเชิงลบต่างๆ ที่ทวีความรุนแรงขึ้นเรื่อยๆ เช่น ความเหนื่อยล้าเรื้อรัง อารมณ์แปรปรวน และความต้องการทางเพศลดลง

ส่วนที่ 3: ความขัดแย้งของ TRT: เพิ่มพลังชีวิต แต่ต้องแลกกับภาวะเจริญพันธุ์

การบำบัดด้วยฮอร์โมนเทสโทสเตอโรนทดแทน (Testosterone Replacement Therapy หรือ TRT) เป็นการรักษาที่ได้รับความนิยมเพิ่มขึ้นสำหรับผู้ชายที่มีภาวะพร่องฮอร์โมนเทสโทสเตอโรน อย่างไรก็ตาม มีความจริงที่สำคัญและมักถูกเข้าใจผิดหรือถูกละเลยไป นั่นคือ “ความขัดแย้ง” ที่ว่าการให้ฮอร์โมนเทสโทสเตอโรนจากภายนอกกลับไปปิดสวิตช์ความสามารถในการผลิตอสุจิของร่างกาย

3.1 ทำความเข้าใจ TRT: ข้อบ่งชี้และวิธีการให้ยา

TRT คือการรักษาทางการแพทย์สำหรับผู้ที่ได้รับการวินิจฉัยว่ามีภาวะพร่องฮอร์โมนเทสโทสเตอโรน (Hypogonadism) อาการที่มักนำผู้ชายมาพบแพทย์เพื่อพิจารณา TRT ได้แก่ ความเหนื่อยล้าเรื้อรัง ความต้องการทางเพศลดลง ภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ อารมณ์ซึมเศร้า ภาวะสมองล้า (brain fog) และมวลกล้ามเนื้อลดลง    

การให้ TRT มีหลายรูปแบบ เช่น:

• ยาฉีด: ฉีดเข้ากล้ามเนื้อทุก
• เจลทาผิว: ทาบริเวณหัวไหล่หรือต้นแขนทุกวัน    
• แผ่นแปะผิวหนัง: แปะบนผิวหนังและเปลี่ยนทุกวัน    
• ยาฝังใต้ผิวหนัง: ฝังเม็ดยาเล็ก ๆ ใต้ผิวหนัง
• เจลพ่นจมูก: เป็นรูปแบบที่ใหม่กว่าและออกฤทธิ์สั้น    

โดยทั่วไปแล้ว TRT ทุกรูปแบบ (ยกเว้นเจลพ่นจมูกที่ออกฤทธิ์สั้นมาก ซึ่งอาจมีผลกระทบน้อยกว่า) ล้วนมีความเสี่ยงต่อภาวะเจริญพันธุ์ในลักษณะเดียวกัน    

3.2 กลไกของภาวะมีบุตรยากจากการปิดสวิตช์แกน HPG

เหตุผลที่ TRT ทำให้เกิดภาวะมีบุตรยากนั้นไม่ใช่เรื่องลึกลับ แต่เป็นผลลัพธ์ทางสรีรวิทยาที่คาดเดาได้จากการทำงานของระบบควบคุมฮอร์โมนในร่างกายที่เรียกว่า แกนไฮโปทาลามัส-ต่อมใต้สมอง-อัณฑะ (Hypothalamic-Pituitary-Gonadal Axis หรือ HPG Axis) ซึ่งเป็นระบบสื่อสารระหว่างสมองกับอัณฑะ    

เพื่อทำความเข้าใจความขัดแย้งนี้ เราต้องมาดูการทำงานของระบบนี้ทีละขั้นตอน:

1. การทำงานปกติ: ไฮโปทาลามัส จะคอยตรวจจับระดับเทสโทสเตอโรนในเลือด เมื่อระดับฮอร์โมนต่ำลง มันจะหลั่งฮอร์โมนที่ชื่อว่า Gonadotropin-Releasing Hormone (GnRH) ออกมา
2. สัญญาณจากต่อมใต้สมอง: GnRH จะเดินทางไปกระตุ้นต่อมใต้สมองให้หลั่งฮอร์โมนสำคัญ 2 ชนิดออกมา คือ Luteinizing Hormone (LH) และ Follicle-Stimulating Hormone (FSH)    
3. การทำงานของอัณฑะ: ฮอร์โมนทั้งสองจะเดินทางผ่านกระแสเลือดไปยังอัณฑะและสั่งการให้เซลล์ต่าง ๆ ทำหน้าที่ของมัน:
   • LH สั่งให้เซลล์เลย์ดิก (Leydig cells) ผลิตเทสโทสเตอโรน
   • FSH สั่งให้เซลล์เซอร์โทไล (Sertoli cells) ผลิตอสุจิ (Spermatogenesis)
4. เมื่อเริ่มใช้ TRT: ร่างกายจะได้รับเทสโทสเตอโรนปริมาณสูงจากภายนอก (exogenous testosterone) ไม่ว่าจะมาจากยาฉีดหรือเจลทา  

    

5. การปิดสวิตช์: ไฮโปทาลามัสและต่อมใต้สมองจะตรวจจับระดับเทสโทสเตอโรนที่สูงลิ่วนี้ และตีความว่าร่างกายมีฮอร์โมนเพียงพอ จึงหยุดการหลั่ง GnRH, LH และ FSH โดยสิ้นเชิง นี่คือกลไกที่เรียกว่า วงจรป้อนกลับเชิงลบ (Negative Feedback Loop)
6. ผลที่ตามมา: เมื่อไม่มี LH จากสมอง การผลิตเทสโทสเตอโรนตามธรรมชาติในอัณฑะก็หยุดลง และที่สำคัญที่สุด เมื่อไม่มีสัญญาณ FSH การผลิตอสุจิก็หยุดชะงักไปด้วย ระดับเทสโทสเตอโรนภายในอัณฑะ (Intratesticular Testosterone) ซึ่งต้องมีความเข้มข้นสูงกว่าในเลือดหลายเท่าเพื่อใช้ในการสร้างอสุจิ จะลดลง    
7. ผลลัพธ์สุดท้าย: เมื่อนำน้ำอสุจิไปตรวจ จะพบว่ามีจำนวนอสุจิต่ำมาก (Oligospermia) หรือโดยส่วนใหญ่แล้วคือ ไม่พบตัวอสุจิเลย (Azoospermia) นี่เป็นผลลัพธ์ทางสรีรวิทยาที่เกิดขึ้นจากการใช้ TRT   

3.3 ทางเลือกที่คงภาวะเจริญพันธุ์และการวางแผนก่อนการรักษา

สำหรับผู้ชายที่มีภาวะพร่องฮอร์โมนเทสโทสเตอโรนแต่ยังต้องการมีบุตรในอนาคต TRT ถือเป็นแนวทางการรักษาที่ผิด โชคดีที่มีทางเลือกอื่นที่ทำงานโดยการ  

กระตุ้น ระบบของร่างกายเอง แทนที่จะเป็นการ ทดแทน จากภายนอก:

• ยาชนิดรับประทาน (Clomiphene citrate หรือ Anastrozole): ยาเหล่านี้ทำงานที่ระดับสมอง (ไฮโปทาลามัสและต่อมใต้สมอง) เพื่อหลอกให้สมองคิดว่าระดับฮอร์โมนในร่างกายต่ำ ส่งผลให้สมองเพิ่มการหลั่ง LH และ FSH ออกมามากขึ้น เป็นการกระตุ้นให้อัณฑะกลับมาทำงานผลิตทั้งเทสโทสเตอโรนและอสุจิได้เอง    
• ยาฉีด hCG (Human Chorionic Gonadotropin): เป็นยาฉีดที่ออกฤทธิ์เลียนแบบฮอร์โมน LH โดยจะไปกระตุ้นอัณฑะโดยตรงให้ผลิตเทสโทสเตอโรน โดยไม่ไปยับยั้งการทำงานของสมอง จึงยังคงรักษาการทำงานของอัณฑะและการผลิตอสุจิไว้ได้

สิ่งสำคัญที่สุดคือการให้คำปรึกษาก่อนการรักษา (Pre-treatment counseling) ก่อนที่ผู้ชายจะเริ่มใช้ TRT แพทย์จำเป็นต้องแจ้งให้ทราบอย่างชัดเจนถึงผลกระทบต่อภาวะเจริญพันธุ์ และอีกหนึ่งกลยุทธ์ที่สำคัญคือ การแช่แข็งอสุจิ (Sperm Cryopreservation) ก่อนเริ่มการรักษาด้วย TRT เพื่อเก็บอสุจิที่มีคุณภาพไว้ใช้ในอนาคตผ่านเทคโนโลยีช่วยการเจริญพันธุ์ เช่น IUI หรือ IVF

บทสรุป: แนวทางแบบองค์รวมและบูรณาการเพื่อการจัดการเทสโทสเตอโรน

สามแกนหลักของเทสโทสเตอโรนแสดงให้เห็นว่าสุขภาพฮอร์โมนของผู้ชายนั้นซับซ้อนและเชื่อมโยงกันอย่างลึกซึ้งยิ่งกว่าการดูแค่ตัวเลขในผลเลือด ประเด็นสำคัญที่สุดที่ได้จากการวิเคราะห์นี้คือ เสาหลักทั้งสาม (สุขภาพลำไส้ การนอนหลับ และการตัดสินใจเรื่องการรักษา) ไม่ได้ดำรงอยู่อย่างเป็นอิสระ แต่ถักทอเป็นเครือข่ายที่ความผิดปกติในจุดหนึ่งสามารถส่งผลกระทบต่อเนื่องไปยังจุดอื่น ๆ ได้

ลองจินตนาการถึงกรณีศึกษาของผู้ชายคนหนึ่งที่ทำงานเครียดจัด ความเครียดและอาหารที่ไม่ดีนำไปสู่ภาวะเสียสมดุลของจุลินทรีย์ในลำไส้และการอักเสบในร่างกาย การอักเสบนี้สามารถรบกวนโครงสร้างการนอนหลับได้ การนอนหลับที่ไม่ดีก็ส่งผลโดยตรงให้การผลิตเทสโทสเตอโรนของเขาลดลง เขาจึงรู้สึกเหนื่อยล้าและมีความต้องการทางเพศลดลง ซึ่งเป็นอาการคลาสสิกของภาวะพร่องฮอร์โมนเทสโทสเตอโรน   

เขาไปพบแพทย์และได้รับการสั่งจ่าย TRT โดยไม่มีการประเมินอย่างรอบด้านหรือการพูดคุยเรื่องเป้าหมายการมีบุตร TRT ช่วยให้เขารู้สึกมีพลังงานมากขึ้น แต่ในขณะเดียวกันก็ปิดสวิตช์การผลิตอสุจิของเขา หลายปีต่อมา เมื่อเขาและคู่รักต้องการมีลูก พวกเขากลับพบว่าตนเองมีภาวะมีบุตรยากซึ่งเป็นผลมาจาก TRT ที่เขาเคยใช้ โดยที่สาเหตุรากเหง้าของปัญหา—คือสุขภาพลำไส้และการนอนหลับ—ไม่เคยได้รับการแก้ไขเลย การแก้ปัญหาด้วย TRT ได้สร้างปัญหาใหม่ที่ใหญ่กว่าเดิมขึ้นมา  

ข้อสรุปสำหรับนำไปปฏิบัติ

1. ใส่ใจลำไส้ของคุณ: อาหารที่ดีคือสุขภาพฮอร์โมนที่ดี การรับประทานอาหารที่อุดมด้วยไฟเบอร์ ผัก ผลไม้ และอาหารหมักดองด้วยจุลินทรีย์ที่ดี สามารถส่งเสริมระบบนิเวศของจุลินทรีย์ในลำไส้ให้แข็งแรง ซึ่งอาจส่งผลดีต่อสมดุลฮอร์โมน
2. ปกป้องการนอนหลับของคุณ: ปฏิบัติต่อการนอนหลับที่มีคุณภาพ 7-9 ชั่วโมงต่อคืนเสมือนเป็นเสาหลักของสุขภาพ สร้างสุขอนามัยการนอนที่ดี เช่น กำหนดเวลาเข้านอน-ตื่นนอนให้สม่ำเสมอ และสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการนอน    
3. คิดก่อนรักษา: หากคุณมีอาการของภาวะพร่องฮอร์โมนเทสโทสเตอโรน ควรเข้ารับการประเมินอย่างครอบคลุม ซึ่งรวมถึงการประเมินเรื่องการนอนหลับและวิถีชีวิตด้วย หากกำลังพิจารณาการบำบัดด้วยฮอร์โมน ควรพูดคุยอย่างเปิดเผยเกี่ยวกับเป้าหมายการมีบุตร และสอบถามถึงทางเลือกทั้งหมดที่มี ไม่ใช่แค่ TRT เพียงอย่างเดียว

ท้ายที่สุดแล้ว การควบคุมสุขภาพฮอร์โมนของตนเองอย่างกระตือรือร้นนั้นเริ่มต้นจากการตัดสินใจเลือกวิถีชีวิตที่ดีและมีความรู้ความเข้าใจอย่างถ่องแท้

นพ.อรรถวุฒิ ลิมป์แสงรัตน์

แพทย์ด้านสุขภาพเพศ และแพทย์เฉพาะทาง Preventive Medicine

ประจำ Max Wellness Clinic

แหล่งอ้างอิง

• https://www.mdpi.com/2076-2607/13/2/250
• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8749073/
• https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/andr.13481
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31385475/
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30350486/
• https://www.sleepfoundation.org/physical-health/sleep-and-testosterone
• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3955336/
• https://www.somnologymd.com/2024/06/sleep-testosterone/
• https://www.hims.com/blog/sleep-and-testosterone
• https://www.rupahealth.com/post/testosterone-and-sleep
• https://www.genesislifestylemedicine.com/blog/does-sleep-affect-testosterone-levels/
• https://www.reproductivefacts.org/news-and-publications/fact-sheets-and-infographics/testosterone-use-and-male-infertility/
• https://midiowafertility.com/fertility-treatment/unveiling-the-male-fertility-link-understanding-the-impact-trt-has-on-sperm-count-pregnancy/
• https://www.illumefertility.com/fertility-blog/can-testosterone-replacement-therapy-trt-cause-infertility
• https://www.rmia.com/fertility-treatments/can-testosterone-replacement-therapy-lower-sperm-count-treatment-for-male-factor-infertility/
• https://progyny.com/education/male-infertility/how-does-testosterone-impact-male-fertility/
• https://www.givelegacy.com/guides/testosterone-replacement-therapy-guide/